TÀO LAO TRÊN NHỮNG NẺO ĐƯỜNG (Bài 4)

Đinh Bá Tuấn

Những người hát xẩm

Những năm của thập kỷ sáu mươi và đầu bảy mươi thế kỷ trước, ở các bến xe, ga tàu miền Bắc thường có những nhóm xẩm. Gọi là xẩm nhưng ngoài hát xẩm họ còn hát  ca trù, hát tuồng... Mỗi nhóm thường có ba người, người đàn ông kéo nhị, đàn bà gõ phách, đứa trẻ có nhiệm vụ xin tiền. Nhị và bộ gõ là thứ không thể thiếu khi hát xẩm. Hát thì tùy theo giờ tàu đến và số người đứng xem. Nếu khách ít, gần đến giờ tàu chỉ hát trích đoạn, nếu khách đông lại chưa tới giờ tàu đến thì hát diễn cả bài. Cứ hát hết một đoạn, đứa trẻ cầm nón đi một vòng ai cho tiền thì để vào đó. Trong suy nghĩ của mọi người thời ấy thì người hát xẩm và người ăn mày cũng như nhau.

Họ không được vinh danh là nghệ nhân xẩm như thời nay.

Nhà mình gần ga tàu, nghe xẩm riết rồi cũng thành nghiện xẩm như trẻ con bây giờ nghiện game. Xẩm thì có xẩm béo, xẩm gầy, xẩm Bắc Ninh, xẩm Thái Bình… gọi thế để tiện phân biệt các nhóm xẩm với nhau.

Mình thích nhất là Xẩm béo. Xẩm béo người béo tròn, mắt sáng chả mù lòa gì, thường chỉ hát diễn một mình, vừa nhị, vừa gõ, cái mẹt để cạnh, ai cho tiền thì để vào đó chả một lời xin. Xẩm béo có giọng trời phú, khi Xẩm béo hát những bài như xẩm Trương Chi hay xẩm anh Khóa thì thôi rồi, khách nghe cứ ngây ra, còn khi hát diễn Phạm Công-Cúc Hoa thì như có hàng chục người cùng diễn. Lớp lang, đủ giọng gái trai, người già, con trẻ, sống động vô cùng. 

Xẩm béo theo như lời đồn, trước kia là diễn viên ở một đoàn văn công miền ngược (các tỉnh vùng Tây bắc), giỏi lắm, hát hay lắm, lại đào hoa. Vợ sắp cưới của tay trưởng đoàn văn công chết mê mệt vì Xẩm béo. Chuyện vỡ ra, Xẩm béo bị kỷ luật đuổi khỏi đoàn văn công nên bây giờ về đây hát xẩm. Xẩm béo sống rộng rãi, phóng khoáng, hôm nào được khấm khá một chút, lúc kiểm tiền Xẩm béo cho hết lũ trẻ con phố mình đang vây quanh những đồng 2 xu và 5 xu (năm xu thời đó mua được một que kem). Xẩm béo lại có tài kể chuyện nữa, những khi trời mưa vắng khách, tụi trẻ con phố mình xúm vào góc nhà ga để nghe Xẩm béo kể chuyện Nghìn lẻ một đêm với những Alibaba và 40 tên cướp, Các chuyến đi biển của Sindbad, Aladin và cây đèn thần... cả một thế giới mênh mông huyền bí làm tụi trẻ con phố mình mê mẩn. Tụi trẻ phố mình vì thế quý và khoái Xẩm béo lắm.

Sau năm 1975 không thấy nhóm xẩm nào xuất hiện ở bến xe, ga tàu nữa. Có lẽ dòng nhạc mới với các thiết bị âm thanh hiện đại từ miền Nam tràn ra Bắc nên khách không còn thích nghe xẩm nữa. Hơn nữa cả nước đã thống nhất tiến nhanh, tiến mạnh lên chủ nghĩa xã hội rồi chủ nghĩa cộng sản, của cải tuôn như núi trào, đời sống nhân dân no ấm, hạnh phúc dư thừa nên các xẩm tự giác ngộ không làm cái nghề mà xã hội coi như ăn mày này nữa!

Rồi mình phiêu bạt dọc miền đất nước. Lúc ở miền Trung, khi ở miền Nam lăn lộn với những mưu sinh, nhưng hình ảnh của những Xẩm béo, Xẩm gầy cứ ám ảnh mình. Có những lần ghé xem nhóm “Sơn lâm mãi võ” biểu diễn quảng cáo để bán thuốc cho đỡ nhớ, nhưng chả có cảm xúc gì, ánh lên chỉ là những hình ảnh bạo lực.

Tưởng rằng những dạng như: Xẩm béo, Xẩm gầy, Xẩm Bắc Ninh, Xẩm Thái Bình… mãi mãi chỉ là quá khứ và không còn tồn tại trên trái đất này.

Nhưng rồi như người ta nói: Đời chả biết đâu mà lần. Như số mệnh, mình lại được gặp người hát xẩm bằng xương, bằng thịt bằng giọng xẩm đúng điệu năm xưa, cũng ngồi hát xẩm để mưu sinh, mà lại gặp tít bên kia bán cầu giữa một nước Mỹ văn minh và tự do.

Sáng hôm ở New York tụi mình đi thăm tượng Nữ thần tự do. Bến tàu thủy chở khách đi thăm nằm ngay cạnh công viên. Khi mới bước vào công viên có anh chàng hát dạo người Mexico, thấy khách Việt, chàng vừa tung đàn vừa lắc mông, hát tiếng Việt lơ lớ: Em ời, sau mươi nam cuoc đơi, hai mươi nam đau sung suong khong bao lau… cả đoàn cười ồ vui vẻ. Đi tiếp xuống bến tàu, trên thảm cỏ ngay cạnh bến một người đàn ông Việt mập tròn tay kéo nhị, chân gõ đệm, hát đúng giọng xẩm chuẩn: Anh khóa ơi! em tiễn chân anh ra tận bến tàu, hai tay em đỡ lấy khăn ư diều. Thiếp tiễn chân anh ư ư ... Anh khóa ơi! tay em cầm dầu giọt lệ chảy cùng tú oanh ư ư …

Thật không ngờ! 

Bất giác mình kêu: Xẩm béo.

Giật mình, gần nửa thế kỷ rồi, nếu Xẩm béo còn sống thì bây giờ ông cũng đã qua cái tuổi "xưa nay hiếm" từ lâu.

Cả đoàn lại ồn ào kéo đi, mình cũng đi theo dòng người ồn ào ấy, miệng cười cười mà sao hai mắt cứ cay xè./.