Nói...!

“Nói thì dễ, làm mới khó”, đó là quan niệm của thế tục. Còn đối với Phật pháp thì ngược lại, nói mới khó khăn. “Làm sao nói mà mỗi lời làm sáng sạch thơm tho không khí, mỗi lời làm sấm chớp chẻ tan thù hận, đố kị, tham lam, ngu si, kiêu ngạo, tà kiến, sợ hãi”. Nói rất khó, “Vì làm sao nói mà không tự nói xấu hay nói xấu người khác, làm sao nói mà không kín đáo tự khen mình và gián tiếp chê người người khác, làm sao nói mà không tự trách mình hay trách cứ người khác, làm sao nói mà không tự biện minh hay tự bảo vệ đề phòng, làm sao nói mà mỗi lời làm người khác cảm thấy vui vẻ, làm sao nói mà không vọng ngữ, không ác ngữ, không ỷ ngữ, không lưỡng thiệt ngữ, làm sao nói mà mang đến cho người khác sự không sợ hãi”.

 Làm sao nói mà mỗi lời là chân ngôn, nhu nhuyễn, ngọt dịu, thanh thoát, an lạc, khoan dung, khai mở, trong trẻo, vang dội, hùng tráng, hoan hỉ không ác khẩu, không gây buồn chán, không gây phiền não, không gây bất an tuyệt vọng…Những yếu tố đó đều nằm trong 64 sự trong sáng lặng lẽ trong âm thanh chư Phật.

Bởi vậy mà các bộ kinh Phật đều hàm chứa những điều không thể nói ra bằng ngôn ngữ thông thường. Đức Thích Ca Mâu Ni dự lường đời sau sẽ biến những lời ông thành hý luận, nên đã phải thốt lên: "Ta 49 năm chưa hề nói một lời nào”.

Nói, đúng là thật khó, nhưng việc đời cứ đến, cứ trôi, nên dù tâm từ bi thì “người trần mắt thịt” cũng phải nói, phải diễn đạt bằng thứ ngôn ngữ của “người trần mắt thịt”. Thật lòng muốn nói với những người thân yêu của tôi:“Có tôi đây, hãy đứng lên và đừng buồn nhé!”, “Dù thế nào tôi vẫn luôn luôn bên bạn”, hay một lời cùng nhắc nhau:“Cố gắng nhưng đừng để mất mình".

Thì đại loại là như vậy, nếu rơi vào thinh lặng cũng chả sao, coi như: “…ta chưa hề nói một lời nào”.

   

Tản mạn về đọc và sự trung thực

1. Mình thích truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp từ khi anh mới xuất hiện trên văn đàn. Với vốn sống ngồn ngộn của những năm tháng ăn ngủ cùng núi rừng miền Tây bắc. Lại có cả tuổi thơ trong cái nôi đồng giao của miền quê Bắc bộ. Chứng kiến những năm tháng bản lề giữa chiến tranh và hòa bình, giữa bao cấp và thị trường... Với vốn sống ấy dưới ngòi bút tài hoa, anh đã cho ra những tác phẩm bất hủ: Tướng về hưu; Muối của rừng; Những người thợ xẻ; Thương nhớ đồng quê và nhiều truyện ngắn khác. Đọc những truyện ngắn ấy thấy hơi thở của đời sống, của thiên nhiên như phả ra trước mặt. Và như nhà văn Nguyễn Khải nói về những tác phẩm của anh: “Truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp đã đào mồ chôn những nhà văn thế hệ trước”.

 Nhưng đến truyện “Không khóc ở California” thì anh gần như hết vốn. Văn anh vẫn hay, nhưng mình bắt đầu thấy giả giả, uốn éo và không thích nữa. Nhiều người tiếc sao anh không viết thêm, nhưng với mình anh dừng nhưng thế cũng đã hơi muộn. Thực tế về sau anh có thử viết thêm Tiểu thuyết, kịch nhưng đúng là hỏng hẳn.

Như một lời tiên đoán cho mình, Thiệp từng viết trong một truyện ngắn rằng: cái hay, cái bất hủ chỉ nằm trong sự trung thực, trung thực với chính mình, trung thực tới tận đáy lòng.

2. Mình nghiệm ra một điều, càng có tuổi lại càng lười đọc. Mắt mũi kèm nhèm, nhức đầu đau vai gáy đã đành, nhưng có lẽ lí do chính vẫn là sự thẩm thấu, thấm mĩ  của mình đã thay đổi rất nhiều. Nhiều truyện ngày xưa mình đọc thấy hay thế, giờ đọc lại sao lại nhạt phèo, chán ngoét. Chả trách lão bạn mình, ngày học cấp 3 rồi vào đại học lão yêu say đắm một em cùng lớp, với lão lúc ấy dung mạo của em là nhất trần gian, nàng Bạch Tuyết cũng là dạng vứt. Nhưng khổ nỗi cứ tình si đơn phương vậy thôi chứ em kia  chả coi lão ra cái xi nhê gì. Gần nửa thế kỉ trôi qua, giờ ngồi uống caffe lão giở ảnh chụp chung cả lớp hồi ấy cho mình xem, chỉ đấy đấy. Đấy đấy lùn lùn mũm mĩm, mặt tròn vành vạnh. Mình cười, lão cũng cười, nói: sao thẩm mĩ của mình khi ấy tệ thế!

Và cũng lại nghiệm ra một điều nữa, cái gì rồi cũng thay đổi, cần phải biết chấp nhận hiện tại, trung thực tới tận đáy lòng với hiện tại.

3. Tưởng rằng không còn khả năng đọc truyện được nữa, nhưng nghe lão bạn già giới thiệu có cuốn “Miền Thơ Ấu”  hồi kí của nhà văn, nhà chính trị phạm Vũ Thư Hiên hay và cảm động lắm. Về tìm trên mạng và đọc. Như có ma lôi, đọc một mạch hết mấy trăm trang. Văn thì cũng không có gì đặc sắc, nhưng cuốn hút và thật sự cảm động. Ai đã từng có tuổi thơ phải sơ tán về nông thôn, sống ở thị tứ những năm dưới sự cai trị của những người cộng sản, đều như thấy mình, bạn bè, anh chị em mình ở trong đó. Nhân văn, chân thực không hề uốn éo.

Thế mới biết cả trong đời sống và trong văn học chỉ có sự trung thực mới thực sự sống mãi.

Rất bao biện. Rất lập lờ và rất bậy.

Mình cũng đã định để đấy không nói gì khi đọc bài:"Sự cố của Vietnam Airlines tại Melbourne do yếu tố con người". Việc này báo của Úc và thông tin hàng không quốc tế  đã đăng ngay sau khi xảy ra vụ việc. Báo chí Việt nam hôm nay có những bài dạng lập lờ đánh lận con đen như:" Máy bay của Vietnam Airlies không hạ càng khi hạ cánh là do tiếp cận sân bay Melbourne không ổn định" ... Rồi phân tích thế giới có hãng hàng không A, hãng không B xảy ra như vậy rồi. Nói thế là nói lấy được. Rất bao biện. Rất lập lờ và rất bậy.

Các bạn là, hay từng là phi công, kĩ thuật hàng không đều hiểu rõ trong nghề bay, bài tập khi hạ cánh là một trong bài tập khó, đòi hỏi người lái phải có kĩ thuật tốt và tập trung cao độ, tuân thủ theo đúng quy trình.

Bạn là hành khách đi máy bay, khoảng gần 30 phút trước khi hạ cánh, máy bay sẽ hạ độ cao bạn sẽ thấy nhức tai. Khi máy bay hạ càng, để ý một chút bạn nghe tiếng rắc rắc, cảm giác máy bay hơi khự lại, đúng vậy không? Đối với người lái còn nhiều phương tiện máy móc khác để xác định khi máy bay hạ càng.

Sơ qua về quy trình và kĩ thuật khi máy bay hạ càng để các bạn ngoài ngành hiểu thêm. Khi máy bay bay qua đài dẫn đường thứ nhất (đài xa), lúc này nếu tâm dọc của máy bay trùng với tâm của đài dẫn đường (đài gần) và tâm dọc của đường băng (tạo thành một đường thẳng) đèn báo trên máy bay sẽ bật sáng. Nếu máy bay đạt vận tốc và độ cao cho phép lúc đó người lái sẽ bấm nút hạ càng. Càng khi đã được hạ, đèn báo hiệu sẽ sáng lên hay chuyển sang màu xanh (tương ứng mỗi càng có một đèn). Ngoài đèn báo ra trên các máy bay hiện đại ngày nay đều có màn hình chiếu hình ảnh thực trạng của máy bay.

Sự cố máy bay không hạ càng khi hạ cánh và nếu như đài dẫn đường của sân bay Melbourne không kịp thời phát hiện thì chỉ khoảng 45s nữa một tai nạn thảm khốc đã xảy ra, hơn ba trăm con người sẽ về với chúa (hầu hết là người Việt) lỗi ấy hoàn toàn là do người lái. Còn tại sao lại để  xảy ra như thế thì hãy để ông lái chuyến bay đó trả lời. Các bạn viết báo khi chưa nắm được quy trình, kĩ thuật hàng không đừng nên viết những gì mình chưa biết và cũng đừng vì gì cả, hãy cẩn trọng vì còn nhiều chuyến bay và sinh mạng của những con người đang ở phía trước.

                                                             Có những  niềm riêng...

Một đồng và năm hào

Thời trai lơ khi đang học ở Nha Trang mình quen Q  học bên Cao đẳng sư phạm. Quen nhau qua buổi giao lưu giữa hai trường. Chuyện trò rồi thấy thinh thích, nhớ nhớ….

Một chủ nhật ra phố tình cờ gặp Q. Mình mời Q đi ăn cơm trưa, cái quán cơm  bình dân  đoạn cuối đường Trần Phú xuống Chợ Đầm.

Yên tâm trong ví có năm đồng rưỡi (còn nhớ rõ có tờ 5 đồng và tờ 5 hào). Ăn xong, tính tiền hết có một đồng rưỡi. Rút ví, rất tự tin nhưng lật qua lật lại chỉ còn tờ năm hào. Tờ năm đồng như đã có cánh bay đi. Thời đó đâu có cái máy alô như bây giờ để nhắn gọi thằng A, thằng B mang tiền đến cứu tao. Tứ cố vô thân, trên  răng dưới  đó lấy gì mà đặt cọc!?

Thấy mình loay hoay rồi Q cũng nhận ra tình thế:“Thiếu tiền hả anh?”. Mình gật. Mở ví của Q ra còn đúng một đồng. May. Vừa đủ.

Ra về, tẽn tò, chả muốn nói gì, thanh minh gì.

Tuần sau rồi tuần sau nữa mình chờ Q ở cổng trường, muốn gặp và cũng muốn gửi lại Q số tiền đó, nhưng chờ rồi nhắn mãi không thấy em. Chả rõ lí do vì sao.

Từ ngày ấy đến giờ vẫn chưa gặp.

Về  Nha Trang bây giờ không còn quán cơm ấy nữa, nhưng mỗi lần qua đoạn đường đó thấy mặt lại nóng bừng.

Chuyện que kem

Chuyện tình của lão  nhà văn bạn mình lại còn “bi đát” hơn. Lão kể: Ngày học đại học lão say một em cùng khoa nhưng khác lớp như điếu đổ. Em kia theo đánh giá của lão thì:"Tình trong như đã, mặt ngoài còn e”.

Một trưa lão lang thang bờ hồ Hoàn Kiếm hóng mát, lúc ngang qua Thủy Tạ móc trong túi còn hai hào, lão chen vào mua một que kem. Vừa lúc đưa que kem lên miệng thì nàng xuất hiện trước mặt lão. Ông giời chơi đểu lão đến thế là cùng! Giấu đi cũng không được. Mua thêm thì không có tiền. Lão ước đất dưới chân lão nứt ra, thọt một phát lão biến mất thì sung sướng biết bao. Nhưng đất lại không nứt, nàng vẫn đứng trước mặt lão, hỏi vài câu bâng quơ…rồi đi.

Một mối tình vừa chớm nở với bao mộng ước, chỉ vì không có hai hào mua thêm một que kem thôi mà đã phải sớm lụi tàn.

Than ôi! Để rồi gần nửa thế kỉ sau vẫn đôi chút ngậm ngùi.

  

Học văn và thi văn

Mình hoàn toàn đồng tình với bài viết "ÁP ĐẶT THẨM MĨ " của nhà văn Trần Đức Tiến. Đúng là từ lâu nay cách dạy văn, học văn, ra đề thi văn của chúng ta đang được chính trị hoá, toán học hoá, thậm chí còn vật lí hóa. Nó đang làm sơ cứng, triệt tiêu tâm hồn lớp trẻ, biến con trẻ thành những robot. Nếu trò nào có cảm nhận về đời sống, về thiên nhiên, về văn học thực thụ, mà đi theo đường riêng của mình,  có thể sẽ nhận hậu quả cay đắng (như trượt tốt nghiệp, trượt đại học).

Mình nhớ cách đây hơn chục năm, khi ấy kì thi tốt nghiệp THPT và kì thi đại học còn tách riêng. Lúc thi xong môn văn ở kì thi tốt nghiệp, con gái mình phấn khởi lắm, nó nói với mình là đúng cái đề văn nó thích và bài văn này trước đó khi làm kiểm tra ở lớp cô đã từng cho nó điểm tuyệt đối. Đợi con thi xong các môn mình mới nói: ba thấy bài làm môn văn của con chưa ổn, cô dạy con cảm nhận được tâm hồn của con trong bài văn ấy, nhưng còn các thày cô khác thì chưa chắc, hơn nữa họ phải chấm theo đáp án. Và đúng như dự đoán của mình, điểm bài thi văn là 5/10.

Rút kinh nghiệp kì thi tốt nghiệp, bước vào kì thi đại học,  với tư vấn láu cá của ba, con gái cứ làm theo kiểu gần như là gạch đầu dòng, nêu rõ xuất xứ, tính tư tưởng, tính nghệ thuật.... kết quả là một trong những bài thi văn có điểm cao nhất trong kì thi đại học khối D năm ấy. 

Điểm cao mà cả con và ba đều không vui.

Văn là Người. Học văn là để tâm hồn rộng mở, để nhận rõ giá trị chân thiện mĩ của cuộc sống. Kiểu học này, kiểu thi này nên mấy năm trước có người đề xuất bỏ môn Văn cũng có cái lí của họ.

ÁP ĐẶT THẨM MĨ

(Nhân đọc đề thi văn tốt nghiệp PTTH 2019)

(Trần Đức Tiến)

Trích một đoạn văn (hay thơ) trong một tác phẩm nào đó, rồi yêu cầu thí sinh viết cảm nhận, phân tích, bình luận… về nó – đấy là cách ra đề thi rất, rất  thường thấy trong các kỳ thi lâu nay ở bậc học phổ thông của chúng ta. Kỳ thi tốt nghiệp THPT năm nay cũng không phải ngoại lệ: hai tác phẩm của Vũ Quần Phương (thơ) và Hoàng Phủ Ngọc Tường (văn xuôi) được chọn để làm mồi cho cảm hứng viết bài thi.

Không nói thì ai cũng hiểu: những người ra đề thi ngầm coi đó là những áng văn chương tiêu biểu, kiểu mẫu, nếu không tuyệt hay thì cũng rất hữu ích (vì nó có thể gợi mở những suy nghĩ lớn lao, sâu sắc… cho thí sinh). Và cũng ngầm nói với thí sinh là phải tán thành đánh giá đó, nếu muốn bài thi được điểm cao.

Tại sao lại có một thứ định hướng hẹp hòi như vậy trong văn chương, nghệ thuật? Cách ra đề thi như thế chẳng khác gì một sự áp đặt thẩm mĩ. Nó không khá hơn thứ văn mẫu tồi tệ. Nó góp phần công thức hóa nhận thức, đồng nhất hóa tâm hồn các em. Nó cũng là nguyên nhân của bệnh ăn theo nói leo, của thói a dua a tòng…

Chương trình học văn trong trường phổ thông đề cập nhiều tác phẩm, nhiều tác giả. Và mình tin, ngoài những tác phẩm học trong nhà trường, các em học sinh còn được đọc nhiều tác phẩm khác, của chính những tác giả đó hoặc nhiều tác giả khác. Trong số những tác phẩm “ngoài luồng” đó, biết đâu có những tác phẩm các em còn thấy hay hơn, thích hơn những tác phẩm trong sách giáo khoa?

Không thể nói các em học sinh cấp 2, cấp 3 (đối tượng của những đề thi văn kiểu này), là chưa có những suy nghĩ riêng, cảm nhận, đánh giá riêng về những gì mà các em được học, được đọc. Với những em học sinh thi tốt nghiệp PTTH, ở lứa tuổi 17-18, điều đó càng đúng. Nếu có những đề thi “cởi mở” hơn (ví như cảm nhận của em về một tác phẩm văn học mà em thích), thì khối bác trong sách giáo khoa, kể cả các bác xưa nay rất hay được chọn để ra đề thi, sẽ bớt “thiêng”, thậm chí còn bị các em hạ bệ.

Như thế là tốt hay xấu? Theo mình: tốt. Bớt thiêng, không có nghĩa là các bác không còn là những nhà văn lớn, nhà thơ lớn. Các bác chỉ trở về đúng cái giá trị mà các bác có. Và các em học sinh sẽ có nhiều cơ hội làm giàu thêm tâm hồn, tình cảm của mình. Những con người biết cảm bằng trái tim của mình, biết nghĩ bằng cái đầu của mình, sẽ là nền tảng của một xã hội lành mạnh, văn minh, dân chủ.

NỤ CƯỜI CỦA TỰ DO

Mình biết M từ những năm 90 của thế kỉ trước. Lúc ấy anh là trưởng phòng một cơ quan có uy, có màu ở đất Sài gòn. Tính anh hiền, thong dong, tự tại. Nhiều lúc mình nghĩ, chắc chỉ có thời ấy, mẫu người như anh mới còn được bổ nhiệm vào chức ấy.

Rồi rất bất ngờ anh theo gia đình qua Mỹ định cư.

Phần về sau mình cũng ít quan tâm, có nghe nói lại anh sang đó vất vả lắm, làm công cho một hãng gì đó. Bạn bè, người quen biết anh đều suýt xoa:"Đang làm chỗ màu thế, được mời ăn nhậu suốt ngày, bây giờ sang làm cu li, cày hộc mật. Đần. Ngu."

Năm 2012 mình sang Mỹ, vô tình gặp anh ngay chợ Phước Lộc Thọ. Hai anh em vô uống cafe, anh có rủ mình về nhà anh chơi nhưng mình nói có việc bận. Anh vẫn vậy, thong dong, tự tại, nhưng để ý thấy anh tự nhiên hơn, nói nhiều hơn ngày ở Việt nam.

Mình làm thằng buôn chuyện:"Ở Việt nam người ta nói chỉ có đần, ngu như anh mới bỏ chỗ làm làm béo bở, màu mỡ, ăn nhậu suốt ngày như thế để sang đây làm cu li đấy!"

Anh cười :"Cũng là may T ạ. Mình ở lại không  chết vì ăn nhậu, thì cũng "ung thư" vì bị "cấm khẩu" rồi".

Nhìn anh cười, mình không nghi ngờ gì về lời anh nói. Nụ cười  theo ngôn ngữ mới, đúng là "nụ cười toả nắng". Còn mình thì thấy đó đúng là nụ cười của TỰ DO.